Sağ ol Canım, Yedim de Geldim: Toplumsal Medyadaki Linç Kültürünü Neye Borçluyuz?

Bir müddetliğine toplumsal medya kullanmış yahut ona maruz kalmış herkes linç kültürü, linç yemek gibi kavramlara aşina. Tekrar de ansiklopedik davranalım ve kısaca özetleyelim. 

Bir kişi ya da kümenin, bulunduğu sistemin hâkim kabul ve anlayışlarına yamuk yaptığında gördüğü toplu ve şedit tepkiye linç deniyor. Tüm bu sürecin neredeyse sıfır derecede kaynayan su netliğinde toplumun tunç yasası haline gelmesine de linç kültürü diyebiliriz.

Linç kültürünün kökenleri ve batıdaki “cancel culture” kavramı:

Batıda daha çok cancel culture ismiyle kavramsallaştırılan bu fenomenin kalabalıkların gücüyle toplumun sakıncalı uçlarına bir çeşit ayar çekme mekanizması olarak işlediğini söylemek mümkün. 

Her ne kadar toplumsal medyada altın çağını yaşayıp kavramsallaştırılmış olsa da, linç kültürü denen şeyin insanlık tarihi kadar eski olduğunun altını çizmek gerekiyor. 

Bundan binlerce yıl evvel, insanlığın avcı toplayıcı topluluklardan müteşekkil olduğu devirde bile bir manada vardı linç kültürü. Yol arkadaşlarına aykırı düşen, muhalif fikirlere sahip kara koyunlar günün sonunda topluluktan men edilir, çetin tabiat kurallarında tek başına hayatta kalması pek mümkün olmayan bu kimseler mevtle yüzleşmek durumunda kalırdı. Bundan 2400 yıl evvel Sokrates, sakıncalı fikirleriyle gençlerin başını bulandırdığı argümanıyla Atina hükümeti tarafından baldıran zehiri içmeye zorlanmıştı. 

Kadim vakitlerin tersine linç kültürü denen şeyin bugünlerde can aldığı pek vaki değil. Bunun yerine faillerin toplum nezdindeki itibarları, cürümlerinin çapına nazaran bir müddetliğine ya da süresiz biçimde çöpe atılıyor. Bu da faile maddi ve manevi hasar olarak geri dönüyor.

Peki neden linç kültürü yaygınlaşıyor?

Onu bu kadar cazip yapan tek bir faktör yok. Kitle bağlantısının nefes almak kadar akışkanlaştığı bir vakitte yaşamamız, bir şeylere toplumsal medya üzerinden reaksiyon göstermenin son derece zahmetsiz olması gibi sebepler birinci akla gelenler. Lakin muhtemelen daha kuvvetli sebepler olarak, hayatta kalma içgüdüsü ve insanların adalet sistemine ve kurumlara güvensizliğinden bahsedilebilir.

İnsanlar, her canlı üzere ziyan görmekten korktuğu için, toplumun normlarına karşıt davranan kimselerin bu ziyan görme ihtimallerini artırmasından dert duyarlar. Bu üzere tersliklerin toplumsal dokuyu tesis eden bağları koparmasından telaş ederler. Tüm bunlar birden fazla vakit sezgisel düzeyde cereyan eder. 

Bir toplumda sistemi sağlamak çoğunlukla devletin sorumluluğunda olsa da, birden fazla karşısında kurumların işlememesi yahut yetersiz kalması (veyahut birtakım durumların kurumları ilgilendirmemesi) ihtimali hep vardır. Bu noktada beşerler gerekirse sorumluluğu ellerine alıp düzeni kendileri tesis etmek isterler.

Bir vaktin sokaklara dökülen öfkeli linç kalabalıkları, günümüzde toplumsal medyanın her an tetikteki hesap sorucuları bu davranışa birer örnektir. Tek bir insanın gücü esaslı değişimlere yetmez, fakat tıpkı biçimde düşünen bir küme kalabalık, tarihin akışını dahi değiştirebilir. Bu da tekrar tarihin bize öğrettiği sayısız dersten sadece biridir.

Yine tarihin bize gösterdiği, her şartın kendi tahlillerini üretmesidir. Batman üzere:

Batman, birinci sayısı 1939’da yayınlandıktan kısa müddet içinde dünyanın en sevilen üstün kahramanlarından biri haline gelmişti. Pekala Batman’i bu kadar kıymetli yapan neydi? Geceleri haydut döven yarasa kostümlü bir adam günümüz dünyasında ortaya çıksaydı bu kadar sevilir miydi?

Şüphesiz Batman’i adaletin cazip haline getiren şey, fakat ortaya çıktığı periyodun kaidelerine bakılarak anlaşılabilir. 1930’lar ABD’si Büyük Buhran’ın yaralarını sarmaya çalışan, hata oranlarının tepe yaptığı, büyük kentlerin mafyaya teslim olduğu bir devri temsil ediyordu. Polis hem teknik, hem de operasyonel manada zayıftı. Asayişi sağlamak bugünkü kadar kolay değildi. 

İşte bu türlü bir ortam tam da Batman üzere adil, kuvvetli, arabasında emniyet kemeri bile bulunmayan polis teşkilatının bilakis havalı oyuncakları ve silahları olan, geceleri karanlık dehlizlerde ve orta sokaklarda korkusuzca faaliyet gösterebilen bir yargıcın çok sevilmesine imkan tanıdı. O vakitler toplumun gereksinim duyduğu, Batman’di.

Bugün mü?

Bugün Batman’e gerek yok. Gelişen teknoloji, irtibat imkanlarımız, devletlerin istihbarat ve gözetleme kabiliyetleri sayesinde Batman üzere maskeli karakterlere gerek kalmadı. Hatalar bir biçimde hallediliyor. Kalan şeylerin düzeltilmesi için lazım olan şey de birçok vakit, bir grubun “yanlış” olanı yeterince yüksek bir sesle haykırması. Gerisi bizatihi geliyor aslında…